Ufuksal Koordinat Sistemi ve Parametreleri

Tarihte, gözlemciyi, gökcisimlerini, Güneş'i ve gökadamızı temel alan birçok koordinat sistemi olmuştur. Biz bu yazıda Ufuksal Koordinat Sistemini tanıyacağız. 

Koordinat sistemleri genelde oturtulan temel düzleme göre adlandırılır. Bu koordinat sisteminde temel düzlem ufuk düzlemidir. Ufuk düzlemi, yeryüzüne paralel olarak ileri bakıldığında gökyüzü ve yeri birleştirdiği varsayılan hayali çizgidir.

 

Eğer dik bir şekilde dururken başınızı ufuktan yavaşça en tepeye doğru kaldırırsanız görüş olarak 90 derecelik bir açı kadar yol kat etmiş olursunuz. Başımızın üstündeki en yüksek baş ucu noktası Zenit olarak adlandırılır ve ufuk düzlemine dik bir eksendir. Bu eksenin diğer tarafında ise Nadir noktası yer alır.

 

Ufuksal koordinat sisteminde ufuk düzlemi, Zenit ve gözlemciden geçtiği varsayılan düşey çizgiye dik ve gözlemci boyunca geçen düzlemin, gökküresiyle kesişimi olarak tanımlanır.

 

Bu koordinat sistemin iki parametresi vardır: yükseklik (h) ve Azimut (A).

Yükseklik (h)

Yükseklik, Zenit noktasından ve gökcisminden geçerek ufku kesen düşey çember boyunca, ufuktan gökcismine olan açısal uzaklık olarak tanımlanır. Derece birimlerinde ölçülür ve h ile gösterilir. Ufuk 0°’ye, Zenit +90°’ye ve Nadir -90°’ye karşılık gelir.

Azimut (A)

Sistemin diğer koordinatı gökyüzündeki hareketin yönelimiyle ilişkili azimuttur. A ile gösterilir 0°– 360° arasında ölçülür.

 

Azimut ya Kuzey noktasından itibaren ufkun doğu tarafına doğru (kuzey açısı) ya da güney noktasından itibaren ufkun batı tarafına doğru (güney açısı) gökyüzündeki konumu belirlenecek olan yıldızdan geçen düşey çemberin ufku kestiği yere kadar ölçülür. İki ölçüm yöntemi de kullanılır.  Güney ve kuzey açısı ölçümlerinin her ikisi de yönelim doğrultularından anlaşılacağı gibi saat yönünde yapılır. Başka bir deyişle, ufukta herhangi bir doğrultuya yüzünü dönen bir gözlemci sağa doğru artan azimut görür. Ölçümler; örneğin, Kuzey- Kuzeydoğu yönünde 22.5° derece olarak ya da yönlerin İngilizce veya Türkçe baş harfleri kullanarak sırasıyla NNE 22.5° veya 22.5° KKD olarak ifade edilir

 

Yıldızdan geçen düşey çember boyunca Zenit noktasından yıldıza doğru ölçülen yay uzunluğu zenit uzaklığıdır. Derece biriminde ölçülür ve z ile gösterilir.

h + z = 90° olacak şekilde yükseklik ile ilişkilidir. 

 

Ufuksak koordinat sistemi kullanılırken Zenit ve Nadir noktasından geçen merkezinde gözlemcinin bulunduğu hayali düşey çemberler göz önüne alınır.

 

Kuzey (K) noktası, gökyüzünde yıldızların çevresinde hareket ediyor gibi göründüğü nokta olan Kuzey Gök Kutup (NCP ya da P) geçen bir düşey çemberin ufku kestiği nokta olarak tanımlanır.

 

Güney (G) noktası, gök kürede K noktasının zıt konumunda yer alır. Güney Yarıküre gözlemcileri için ufkun Güney noktası Güney Gök Kutbuna (SCP ya da P’) göre tanımlanır.

 

Gök kutuplarından ve Dünya üzerindeki belli bir yerin başucu noktasından geçen çember özel bir isme sahiptir: Gök Meridyeni. Gözlemcinin meridyeni ya da öğle çemberi olarak da adlandırılır.

 

Zenit ile Meridyen kavramları birbirine karıştırılmamalıdır. Gözlemcinin bulunduğu enlemde, bir gökcisminin yükselebileceği en büyük açısal uzaklık, o gökcisminin meridyeni olarak tanımlanır. Tanımdan anlaşılacağı üzere gökcisminin gökyüzü konumuna ve gözlemcinin enlemine göre aynı gökcismi, farklı bölgelerde farklı meridyen yüksekliklerine sahip olur. Dolayısıyla her gök cisminin merdiyeni zenit noktasına karşılık gelmez. Örneğin, Güneş’in belli bir yerleşim bölgesinde, gün içinde gökyüzünde ulaşabileceği en yüksek gökyüzü konumu meridyendir ve o yerleşim yeri için öğlen vaktidir. Gök meridyeni, gökyüzünü doğu ve batı parçalarına ayırır.

Ufuksal koordinat sistemi, yeryüzünde bulunan herhangi bir konumdan gökyüzünü tanımlamayı sağlar. Böylece yerdeki belli bir yerleşim bölgesinden (enlemden) gökyüzündeki cisimlerin yeri, ufuk sistemini tanımlayan koordinat çifti (A,h) ile ifade edilir. Aynı gökcisminin ufuk sistemi koordinatları, farklı yerleşim alanları için farklı olur.

 

Kaynaklar: 

Genel Astronomi I Notları,

Prof. Dr. Taş, G., 2024, ASTROARKEOLOJİ – Astronominin Varoluşsal Bağlamları, 1. Basım, Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık TİC. LTD. ŞTİ, Yenimahalle/Ankara

Görsel